Ուսումնական ապրիլ

Ապրիլի 1-15

Հրանտ Մաթևոսյան Կանաչ դաշտը» պատմվածքը:

Տնային աշխատանք

Dear students, I would like you to write an essay on the topic “Is higher education a necessary prerequisite for an individual’s financial success in the future?”

Higher education can certainly improve an individual’s prospects for financial success, it is not the only available path to a new guarantee of future prosperity. Factors such as personal ambitions, determination, adaptability and access to resources play an important role in shaping a person’s financial trajectory. Ultimately, the value of higher education lies not only in the potential for economic growth, but also in the ability to foster personal growth, intellectual curiosity, and lifelong learning.

Or else – այլապես, թե չէ

Give me $2000000, or else I will stab you with this knife.

Complete these sentences with “or else”

Listen to me or else you’ll miss out on important information.
You should study harder or else you might fail your exams.
Stop thinking about bad things or else you’ll end up feeling miserable.
You’d better get some sleep or else you’ll be exhausted tomorrow.

Can you foresee the future? What major changes will take place during the next one hundred years. Use these keywords: technology, war, peace, culture, economics, Europe, ecology, desaster,

1. Technology: Technology will be developing and more people will be using AI .
2. War and Peace: Emerging technologies like drones and cyber warfare could present new challenges to peace.
3. Culture: Culture will become less important than now.
4. Economics: Dollar will become a dominant currency
5. Europe: There will be drastic changes in the European Union,such as boundary changes,countries’ involvement,Improvement of the standard of living․
6. Ecology: Climate change will be a defining issue, driving efforts towards renewable energy, sustainable agriculture, and conservation.
7. Disasters: With climate change exacerbating natural disasters, there will be a heightened focus on disaster preparedness and resilience.

Answer these unusual questions

What unusual activity do you enjoy doing?

I like making up problems and finding solutions to them

Is there any activity you feel you should give up?

I should give up playing computer games

Why are you looking so disappointed?

I am looking so disappointed because I haven’t seen any results of my hard work so far.

Why aren’t you driving your car?

I don’t have a car and a driving license

Why are you always late for classes?

I have never been late for classes.

Ապրիլ տնային աշխատանք

1. Ի՞նչ է լույսը՝ ըստ Նյուտոնի և ըստ Հյույգենսի:

Ըստ Նյուտոնի լույսի աղբյուրի առաքած մասնիկը տարածվում է բոլոր ուղղություններով։

Ըստ Հյուգենսի լույսի աղբյուրը առաքում է առաձգական ալիքներ։

2. Ո՞ր լուսատու մարմինն են անվանում լույսի կետային աղբյուր

Եթե լուսատու մարմնի չափերը փոքր են մինչև եկրանի հեռավորությունից, ապա այդպիսի լույասին աղբյուրները կոչվում են լույսի կետային աղբյուր։

3. Լույսի ի՞նչ բնական և արհեստական աղբյուրներ գիտեք:

Բնական լույսի աղբյուրներ- արև, կայծակ

Արհեստական լույսի աղբյուրներ- լազեր, էլեկտրական լամպ

4. Ո՞րն է Արեգակի և Լուսնի լուսարձակման տարբերությունը:

Արևի և Լուսնի լուսավորության հիմնական տարբերությունն այն է, որ արևի լույսը լույսի աղբյուր է, Մինչդեռ Լուսնի լույսը արտացոլված լույսն է, արևի լուսավորությունը: Այսպիսով, սա արևի և Լուսնի միջև Հիմնական տարբերությունն է:

5. Ի՞նչ է լույսի ճառագայթը:

Լույսի ճառագայթը լույսի նեղ ճառագայթ է, որը տարածվում է լույսի աղբյուրից ուղիղ ուղղությամբ:

6. Ինչպե՞ս է տարածվում լույսը համասեռ միջավայրում։

Լույսը տարածվում է միատարր միջավայրում ՝ լույսի աղբյուրից բոլոր ուղղություններով շարժվող ուղիղ ճառագայթների տեսքով ։

7. Ինչպե՞ս են առաջանում ստվերը և կիսաստվերը:

Ստվերը ձևավորվում է, երբ խոչընդոտը արգելափակում է լույսը, իսկ մասնակի ստվերը մասնակի ստվերային տարածք է, որտեղ լույսը մասամբ ներթափանցում է:

8. Ո՞ր երևույթն է կոչվում լույսի բեկում:

Լույսի բեկումը տարբեր օպտիկական հատկություններով մի միջավայրից մյուսը անցնելիս լույսի տարածման ուղղության փոփոխության երևույթն է ։

9. Ձևակերպեք լույսի բեկման օրենքը:

Լույսի բեկման օրենքը նշում է, որ պատահականության և բեկման անկյունների սինուսների հարաբերակցությունը նույնն է բոլոր զույգ միջավայրերի համար:

10. Անկմա՞ն, թե՞ բեկման անկյունն է ավելի մեծ, երբ լույսը՝ ա. օդից անցնում է ջուր, բ. ջրից անցնում է օդ:

Բեկման անկյունն ավելի մեծ է, Երբ լույսը ջրից օդ է անցնում:

11. Ինչու՞ են երկնային լուսատուները հորիզոնի մոտ երևում ավելի բարձր, քան իրակա նում: Պատկերեք լուսատուից դեպի մեզ եկող ճառագայթների մոտավոր ընթացքը:

Երկնային մարմինները հորիզոնում ավելի բարձր են թվում մթնոլորտային բեկման երևույթի պատճառով:

12. Ինչու ՞ է երկնակամարում լուսատուի թվացող դիրքն անընդհատ փոփոխվում:

Երկնային կամարի վրա լուսատուների ակնհայտ դիրքը անընդհատ փոխվում է Երկրի պտույտի պատճառով ։

13. Ինչպե՞ս են առաջանում օդատեսիլները: Ո՞ր վայրերում են դրանք առաջանում: Ինչպե՞ս կերևան հեռավոր առարկաները, երբ գետնից վեր բարձրանալուն զուգընթաց օդի խտությունը նվազի:

Հեռավոր օբյեկտները տեսանելի կլինեն ավելի պարզ և ավելի մոտ, երբ օդի խտությունը նվազում է, քանի որ դա նվազեցնում է մթնոլորտային բեկման երևույթը:

14. Ի՞նչ է ոսպնյակը: Ոսպնյակների ի՞նչ տեսակներ գիտեք:

Գոյություն ունեն ոսպնյակների երկու հիմնական տեսակ ՝ հավաքող (ուռուցիկ) և ցրող (գոգավոր):

15. Ո՞ր ուղիղն են անվանում ոսպնյակի գլխավոր օպտիկական առանցք:

Հավաքող ոսպնյակի հիմնական օպտիկական առանցքը նրա կենտրոնով և կորության կենտրոնով անցնող գիծն է ։

16. Ո՞ր ոսպնյակներն են կոչվում ուռուցիկ, և ո՞ր ոսպնյակները՝ գոգավոր:

Ուռուցիկ ոսպնյակները հավաքում են լույսը, իսկ գոգավոր ոսպնյակները ցրում են այն:

17. Ի՞նչ է բարակ ոսպնյակը: Ո՞ր կետն են անվանում բարակ ոսպնյակի օպտիկական կենտրոն: Ի՞նչ հատկությամբ է այն օժտված:

Բարակ ոսպնյակը փոքր հաստությամբ ոսպնյակ է ՝ համեմատած իր կիզակետային երկարության հետ: Բարակ ոսպնյակի օպտիկական կենտրոնն այն կետն է, որտեղ լույսի ճառագայթներն անցնում են առանց ուղղությունը փոխելու:

18. Ինչո՞վ են իրարից տարբերվում հավաքող և ցրող ոսպնյակները:

Հավաքող ոսպնյակները լույսը հավաքում են ուշադրության կենտրոնում, իսկ ցրող ոսպնյակները լույսը տարածում են:

19. Ո՞ր կետն է կոչվում հավաքող ոսպնյակի կիզակետ: Իսկ ցրող ոսպնյակի կեղծ կիզակե՞տ:

Ցրող ոսպնյակի կիզակետը այն կետն է, որտեղից լույսի ճառագայթները կարծես շեղվում են: Դիֆուզիոն ոսպնյակի կեղծ կիզակետը այն կետն է, երբ լույսի ճառագայթների երկարացումը կարծես հատվում է:

20. Ի՞նչ է ոսպնյակի կիզակետային հեռավորությունը: Ինչո՞վ են տարբերվում հավաքող և ցրող ոսպնյակների կիզակետային հեռավորությունները:

Ոսպնյակի կիզակետային երկարությունը ոսպնյակի կենտրոնից մինչև դրա կիզակետը հեռավորությունն է: Հավաքող ոսպնյակների կիզակետային հեռավորությունները դրական են, իսկ ցրող ոսպնյակները ՝ բացասական:

21. Ո՞ր մեծությունն է կոչվում ոսպնյակի օպտիկական ուժ: Ի՞նչ միավորով է այն արտա- հայտվում, և ինչպե՞ս է սահմանվում այդ միավորը։

Ոսպնյակի օպտիկական ուժը չափվում է դիոպտերով և սահմանվում է որպես դրա կիզակետային երկարության հակադարձ:

Տնային աշխատանք

Թեմա՝ «Հայկական պետության ստեղծումը Կիլիկիայում»

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին

• 1․Որտե՞ղ էր Կիլիկիան

Կիլիկիան պատմական շրջան էր Անատոլիայի հարավում ՝ Միջերկրական ծովի ափին։ Այն գտնվում Էր մոտավորապես ներկայիս հարավային Թուրքիայի տարածքում ։

• 2․Ո՞ր դարում մեծացավ հայերի հոսքը դեպի Կիլիկիա, ուրիշ ի՞նչ ժողովուրդներ էին ապրում այնտեղ

Հայերի հոսքը Կիլիկիա մեծացավ 11-րդ դարում, երբ բյուզանդական կայսր Ալեքսեյ Ա Կոմնենոսը հրավիրեց հայ մարտիկներին ՝ տարածքները սելջուկյան արշավանքից պաշտպանելու համար ։ Հայերից բացի Կիլիկիայում բնակվել են նաև հույներ, արաբներ և թուրքեր ։

• 3․Ե՞րբ է ստեղծվել Փիլարտոս Վարաժնունու հայկական իշխանությունը։ Ուրիշ Ի՞նչ հայկական իշխանություն ստեղծեցին։

Փիլարտոս Վարաժնունու հայկական թագավորությունը ստեղծվել է 12-րդ դարում ՝ մոտ 1198 թվականին ։ Նրանք հաստատեցին Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը։ Պատմության մեջ այն հայտնի է նաև որպես Կիլիկյան Թագավորություն ։

• 4․Հայաստանից դուրս ստեղծված պետական կազմավորոււմներից ո՞րն էր ամենակենսունակը․ ո՞վ և ե՞րբ է այն հիմնադրել։ Ինչպիսի՞ հարաբերություններ ձևավորվեցին խաչակիրների հետ

Հայաստանի սահմաններից դուրս ստեղծված ամենակենսական պետական կազմավորումը Կիլիկյան հայկական թագավորությունն էր ։ Այն սերտ հարաբերություններ ուներ խաչակիրների հետ, ովքեր կռվում էին Սուրբ Երկրում ։ Կիլիկիայի թագավորները հաճախ դաշինքներ էին կնքում խաչակիրների հետ և մասնակցում Խաչակրաց արշավանքներին ։

• 5․Արտաքին ի՞նչ վտանգներ էին սպառնում Ռուբինյան իշխանությանը

Ռուբինի տիրապետությանը սպառնացող արտաքին վտանգները ներառում էին սելջուկյան թուրքերի հարձակումները, ինչպես նաև Մոնղոլական նվաճման ազդեցությունը, որը հանգեցրեց Կիլիկյան թագավորության փլուզմանը 13-րդ դարում ։

Էկոլոգիական հիմնախնդիրներ

Թեման՝ <<Էկոլոգիական հիմնախնդիրներ>>

Հարցադրումներ.

· Մարդկությանը հուզող ինչպիսի՞ էկոլոգիական հիմնախնդիրներ գիտեք, թվարկեք…

Մարդկության առջև ծառացած հիմնական բնապահպանական խնդիրներից են կլիմայի փոփոխությունը, օդի և ջրի աղտոտումը, կենսաբազմազանության կորուստը, տեսակների ոչնչացումը, անապատացումը, անտառահատումները և մաքուր խմելու ջրի հասանելիության բացակայությունը:

· Ի՞նչ կարծիք ունեք կենսական միջավայրի մասին

Կենսական միջավայրը կամ կենսոլորտը կենդանի օրգանիզմների, այդ թվում ՝ մարդկանց անմիջական միջավայրն է ։ Սա ներառում է մթնոլորտ, Հիդրոսֆերա և Լիտոսֆերա, ինչպես նաև մի շարք էկոհամակարգեր, որոնք ապահովում են կենսական ծառայություններ, ինչպիսիք են սնունդը, ջուրը և թթվածինը:

· Որո՞նք են առողջ ապրելակերպի սկզբունքները

Առողջ ապրելակերպի սկզբունքները ներառում են ակտիվ ապրելակերպ, հավասարակշռված դիետա, ռեսուրսների չափավոր օգտագործում, շրջակա միջավայրի խնամք և էկոհամակարգերի վրա ազդեցության նվազեցում:

· Ինչպիսի՞ թունավոր նյութեր կան օդում, հողում և ջրում

Վնասակար նյութերը, ինչպիսիք են ազոտի երկօքսիդը, ծծմբի երկօքսիդը, ծանր մետաղները, թունաքիմիկատները և հորմոնալ խանգարողները, կարող են պարունակվել օդում, հողում և ջրում ՝ բացասաբար ազդելով մարդու առողջության և էկոհամակարգերի վրա:

· Ո՞րն է համարվում էկոլոգիապես մաքուր սնունդ

Էկոլոգիապես մաքուր սնունդն այն ապրանքներն են, որոնք աճեցվում են առանց թունաքիմիկատների, աճի հորմոնների և այլ վնասակար քիմիական նյութերի օգտագործման, որոնք կարող են վնասել շրջակա միջավայրին և մարդու առողջությանը:

· Որո՞նք են սննդանյութերի օրգանոլեպտիկ հատկությունները

Սննդանյութերի օրգանոլեպտիկ հատկությունները ներառում են սննդի համը, հոտը, գույնը և կառուցվածքը, որոնք կարող են ազդել դրանց ընկալման և որակի վրա:

· Ի՞նչ է <<նիտրատային աղետը>>

Նիտրատի աղետը հողի և ջրի աղտոտումն է նիտրատներով, սովորաբար գյուղատնտեսության մեջ պարարտանյութերի չափազանց մեծ օգտագործման պատճառով: Նիտրատները կարող են վնասել շրջակա միջավայրին և մարդու առողջությանը ՝ հանգեցնելով տարբեր հիվանդությունների:

· Ո՞րն է համարվում մաքուր խմելու ջուր

Մաքուր խմելու ջուրը ջուր է, որը չի պարունակում վնասակար աղտոտիչներ և անվտանգ է մարդու կողմից սպառման համար ՝ առանց լրացուցիչ մաքրման:

· Ի՞նչ վնասակար հատկություններ ունի քլորով հագեցած ջուրը

Քլորով հագեցած ջուրը կարող է ունենալ տհաճ հոտ և համ, ինչպես նաև գրգռիչ ազդեցություն ունենալ մաշկի և լորձաթաղանթների վրա:

· Որո՞նք են ջրի ախտոտման տեսակները

Ջրի ախտահանման տեսակները ներառում են քլորացում, օզոնացում, ուլտրամանուշակագույն բուժում և օզոնային բուժում:

· Ի՞նչ է թորած ջուրը, ինչպե՞ս են ստանում թորած ջուր

Թորած ջուրը ստացվում է գոլորշիների խտացման և հետագայում կոնդենսատի հավաքման միջոցով, ինչը թույլ է տալիս ջրից հեռացնել գրեթե բոլոր կեղտերն ու աղտոտիչները:

Апрель

Задание 1. Прочитайте путевые заметки Гроссмана » Добро  вам»

Выделите понравившиеся вам отрывки, напишите ваши мысли к ним.  Что вы можете сказать о красоте слова писателя, об использовании художественных средств языка?

Понравившиеся отрывки:

• «Ереван — город, который невозможно не полюбить. Он полон жизни и энергии, в нем есть что-то особенное, что заставляет вас чувствовать себя как дома.»

Этот отрывок прекрасно передает атмосферу Еревана, города, который очаровывает своей энергией и гостеприимством. Гроссман умело использует метафору, сравнивая город с домом, что вызывает у читателя чувство теплоты и принадлежности.

• «Горы Армении — это не просто горы. Это живые существа, которые дышат и наблюдают за миром.»

Гроссман приписывает горам человеческие качества, наделяя их способностью дышать и наблюдать.

• «Озеро Севан — это жемчужина Армении. Его чистые воды и заснеженные вершины, отражающиеся в них, создают захватывающий дух пейзаж.»

Этот отрывок передает красоту озера Севан, одного из самых живописных мест в Армении. Гроссман использует сравнение с жемчужиной, подчеркивая ценность и уникальность озера.

Красота слова писателя и использование художественных средств языка:

Гроссман мастерски владеет языком, используя богатую палитру художественных средств для создания ярких и запоминающихся образов. Его метафоры, сравнения и олицетворения придают тексту эмоциональную глубину.

2.Попробуйте написать эссе об Армении, где выбудете восхвалять свою родину, говорить о ее неповторимости  красоте. А затем немного покритикуйте ее, поговорите о существующих в нашей стране насущных вопросах.

Армения, моя любимая родина, страна с богатой историей, культурой и природной красотой. От величественного Арарата до бирюзовых вод озера Севан, каждый уголок нашей земли дышит уникальностью и очарованием.

Наш народ, закаленный веками борьбы и невзгод, отличается стойкостью, гостеприимством и глубокой любовью к своей земле. Армянская культура, с ее древними традициями, изысканной кухней и талантливыми художниками, является неотъемлемой частью нашей национальной идентичности.

Задание 2. Проверь себя!

1. понять
2. встать
3. пробиться
4. запрыгнуть
5. поболтать
6. употреблять
7. оформить
8. полагаться
9. доверять
10. лгать
11. посидеть
12. оглохнуть
13. избавиться
14. слушаться
15. совать
16. упрекать
17. .опускаться

Задание 3. Опыт и ошибки

2.Беседа и вопросы по  тексту:

1.Писателя заинтересовала мысль о том, что жизнь человека сродни жизни дерева, но дерево, в отличие от человека, несмотря на переносимые страдания и трудности, никогда не отчаивается, не ошибается, не сожалеет об упущенных возможностях или совершённых ошибках.

Данный текст очень интересно использует аналогию между жизнью человека и жизнью дерева, чтобы подчеркнуть различия в их способности к переживанию и отношении к ошибкам. В отличие от дерева, человек обладает сознанием и чувствами, что позволяет ему испытывать сожаление и сокрушаться о совершенных ошибках.

2.А как вы думаете, нужно ли сокрушаться, сожалеть о совершенных в жизни ошибках?

Вопрос о необходимости сокрушаться и сожалеть о совершенных ошибках зависит от того, как мы воспринимаем и используем свои ошибки. Сожаление может быть полезным, если оно помогает нам извлечь уроки из прошлого опыта и избегать повторения ошибок в будущем. Однако чрезмерное сокрушение может быть вредным, если оно препятствует нашему личностному росту и приводит к застою.

3.Человек может потерять время, упустить недели, месяцы, а иногда и годы. Как исправить такую ситуацию, чтобы потом не приходилось сожалеть и мучаться?

Для того чтобы избежать сожалений о потерянном времени, важно научиться ценить каждый момент и эффективно использовать свое время. Также важно учиться из своих ошибок, чтобы не повторять их в будущем, и быть гибким в принятии изменений и адаптации к новым обстоятельствам.

4.Один русский писатель сказал : «Самое дорогое у человека  -это жизнь. Она дается ему один раз, и прожить ее надо так, чтобы не было мучительно стыдно за бесцельно прожитые годы”. Как вы можете прокомментировать данную цитату?

Жизнь — это самый ценный ресурс, который нам дан один раз, и каким бы образом мы его не использовали, это наше единственное предназначение.

Задание 4. Написать сочинение на одну из предлагаемых тем:

• Сегодня выгодно быть честным или носить маску?
• Странности нашего поколения
• В жизни не все так однозначно!

Тема: В жизни не все так однозначно!

Жизнь — это удивительное путешествие, наполненное разнообразием, неожиданностями и противоречиями. Мы часто сталкиваемся с ситуациями, когда правильный выбор не всегда является очевидным, а между противоположными точками зрения нет явного ответа. Именно в таких моментах мы осознаем, что в жизни не все так однозначно.

жизнь представляет собой сложный мозаичный пазл, где каждый кусочек имеет свое значение и свою уникальную перспективу. Важно помнить, что не всегда существует единственно правильное решение, и часто мы должны принимать решения в условиях неопределенности и противоречий. Это делает нас более гибкими, терпимыми и способствует нашему личностному росту и развитию.

Задание 5. 

Ответь на дискуссионный вопрос : «Является ли чтение художественной литературы обязательным условием развития личности?»

Я думаю да, у меня есть 3 причины

1. Художественная литература часто позволяет нам вжиться в роль других персонажей, понять их мотивы и чувства.
2. Чтение разнообразной литературы позволяет погрузиться в различные культурные контексты, исторические периоды и мировоззрения. Это способствует расширению кругозора.
3.  Анализ произведений художественной литературы требует критического мышления. Читатель вынужден осмысливать различные аспекты текста, его символику и смысл, что способствует развитию критического мышления.

Տնային աշխատանք ապրիլ

9-րդ դասարան, Հասարակագիտություն /Իրավունք/․

Թեմա՝ ՀՀ-ում ապրող Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները․

Ուսումնական նյութեր՝

• Հայաստանի ազգային փոքրամասնությունները
• Հայաստանի ազգային փոքրամասնությունները ինտեգրման հետ կապված խնդիրներ ունեն

Առաջադրանք․
1․ Հայաստանում ապրող ի՞նչ ազգային փոքրամասնություններ գիտեք։ Ո՞ր փոքրամասնությանն եք ծանոթ։
2․ Ի՞նչ խնդիրների են բախվում ազգային փոքրամասնությունները մեր երկրում։
3․ Հայաստանից դուրս բնակվող սովորողները առաջադրանքը կատարում են տվյալ երկրի օրինակով /բլոգային աշխատանք/․

1. Ռուսաստանում բնակվող ազգային փոքրամասնությունները:

Թաթարներ
Բաշկիրներ
Չուվաշի
Չեչեններ
Դաղստանցիներ
Յակուտա
Բուրյաթներ
Կալմիկի
Տուվիններ
Խակասի
Ալթայցի
Շորցիներ
Տելեվութներ
Կումանդիներ
Չելկանցիներ
Տուբալարներ
Սոյոտներ
Տոֆալարներ
Քետի
Նգանասանա
Էնցիներ
Նենեց
Կոմի
Ուդմուրտներ
Մարիացիներ
Մորդվա
Կարելներ
Վեպս
Իժորցիներ
Վոդ
Ֆիններ
Էստոնացիներ
Լիտվացիներ
Լատվիեšւ
Լեհեր
Ուկրաինացիներ
Բելառուսներ
Մոլդովացիներ
Գագաուզ
Բուլղարացիներ
Հույներ
Հայեր
Վրացիներ
Ադրբեջանցիներ
Ղազախներ
Ղրղզստան
Ուզբեկներ
Տաջիկներ
Թուրքմեններ
Աֆղաններ
Պակիստանցիներ
Հնդիկներ
Չինացիներ
Կորեացիներ
Վիետնամերեն
Մոնղոլներ

Որ փոքրամասնություններին եմ ես ծանոթ:

Թաթարներ
Բաշկիրներ
Չուվաշի
Ուկրաինացիներ
Բելառուսներ
Հայեր
Վրացիներ
Ղազախներ
Չեչեններ
Դաղստանցիներ

2. Ազգային փոքրամասնությունների խնդիրները Ռուսաստանում:

Խտրականություն և այլատյացություն
Լեզվական խոչընդոտներ
Կրթության և առողջապահության անբավարար հասանելիություն
Տնտեսական մարգինալացում
Քաղաքական մեկուսացում

Ապրիլ

Դաս16
Գոյության կռիվ, բնական ընտրություն, օրգանիզմների հարմարվածությունը արտաքին միջավայրին :

Գոյության կռիվ

Դարվինը իր շուրջերկրյա ճանապարհորդության ընթաքում ուշադրություն դարձրեց օրգանիզմների բազմացման առանձնահատկությունների վրա: ոլոր օրգանիզմները բազմանում և սերունդ են թողնում բավականին մեծ քանակով: Օրինակ՝ լուսնաձուկը դնում է մոտ 300 մլն. ձկնկիթ, գորշ մեծամուկը տարեկան ծնում է հինգ անգամ միջին հաշվով 8-ական ձագ, որոնք էլ 3 ամսից սկսում են բազմանալ: Ըստ Դարվինի եզրակացության բնության մեջ բոլոր կենդանիները և բույսերը բազմանում են երկրաչափական պրոգրեսիայով, սակայն յուրաքանչյուր տեսակի հասուն առանձնյակնրի քանակությունը բնության մեջ մնում է գրեթե անփոփոխ: Դարվինը գտնում է, որ ծնված առանձնյակների մեծ մասը մինչև սեռահասուն դառնալը ոչնչանում է, որի պատճառը բնության մեջ գործող գոյության կռիվն է: «Գոյության կռիվ» ասելով հասկանում ենք տեսակի ներսում առանձնյակների միջև, տարբեր տեսակների առանձնյակների միջև, ինչպես նաև առանձնյակների և անօրգանական աշխարհի միջև տեղի ունեցող բարդ և բազմազան հարաբերությունները: Գոյության կռվի հիմնական պատճառը տեսակների թվաքանակի հնարավոր անսահմանափակ աճի և միջավայրի պայմանների, պաշարների միջև եղած անհամապատասխանությունն է: Դարվինը տարբերում էր գոյության կռվի 3 հիմնական ձևեր, ներտեսակային, միջտեսակային, և կռիվ անօրգանական, աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ:

Ներտեսակային գոյության կռիվ-տեղի է ունենում նույն տեսակին պատկանող առանձնյակների միջև: Գոյության կռվի այս ձևը ամենատարածվածն է, քանի որ նույն տեսակի առանձնյակները միջավայրի նկատմամբ նույն պահանջներն ունեն: Ներտեսակային գոյության կռվի օրիանկ է մրցակցությունը միևնույն տեսակի առանձնյակների միջև ապրելատեղի, սննդի համար, մրցաքցություն էգին տիրանալու համար: Օրինակ՝նույն տեսակին պատկանող թրչունների և կաթնասունների արուները բազմացման շրջանում պայքարի մեջ են մտնում միմյանց հետ՝էգին տիրանալու հնարավորության համար: Ներտեսակային գոյության կռիվը, անշուշտ նպաստում է տեսակների կատարելագործմանը, հարմարվածության աստիճանի բարձրացմանը այն գործոնների նկատմամբ, որոնք հարուցում են կռվի այս ձևը:

Միջտեսակային գոյության կռիվ-տեղի է ունենում տարբեր տեսակների պատկանող պոպուլյացիաների առանձնյակների միջև: Միջտեսակային գոյության կռվի օրինակները բազմաթիվ են: Դրանք գիշատչի և զոհի, միջատների և միջատակեր թրչունների, մակաբույծների և տիրոջ, մշակովի բույսերի և մոլախոտերի միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերություններն են։

Կռիվ անօրգանական աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ

Անօրգանական աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ ընթացող գոյության կռվին Դարվինը մեծ դեր էր հատկացնում։ Այդ կռիվը նկատվում է տեսակի արեալի ցանկացած մասում՝ կապված արտաքին պայմանների փոփոխման հետ։ Դարվինը նշում էր, որ, օրինակ, Անգլիայում խիստ ձմռան պատճառով ոչնչացան թռչունների մոտ 80%-ը։ Ջերմության կամ խոնավության տատանումները լուրջ ազդեցություն են ունենում պոպուլյացիայի առանձնյակների վրա։ Ձմեռային քուն մտնող շատ կենդանիներ՝ երկկենցաղներ, սողուններ, կրծողներ, սակավաձյուն ձմռանը կարող են ցրտահարվել, ոչնչանալ։ Ձմռանը ջրում լուծված թթվածնի պակասից ջրավազաններում ոչնչանում են ձկները։ Լեռներում կլիմայական անբարենպաստ պայմանների դեպքում հանդիպում են հյուծված ծառեր և թփեր, թեև նրանց այլ բույսեր չեն ճնշել։ Անապատներում ապրող բույսերի տերևները ձևափոխվել են փշերի, արմատները երկարել և այլն։

Անօրգանական աշխարհի անբարենպաստ պայմանների դեմ ընթացող գոյության կռվին Դարվինը մեծ դեր էր հատկացնում: Այդ կռիվը նկատվում է տեսակի արեալի ցանկացած մասում՝ կապված արտաքին պայմանների փոփոխման հետ: Օրինակ՝ Անգլիայում խիստ ձմռան պատճառով ոչնչացան թռչունների մոտ 80%-ը։ Ջերմության կամ խոնավության տատանումները լուրջ ազդեցություն են ունենում պոպուլյացիայի առանձնյակների վրա։

Արհեստական ընտրություն-այս տեսությունը Դարվինը տվել է իր էվոլյուցիոն ուսմունքում: Հակառակ բնական ընտրության, արհեստական ընտրության, նպատակն է ամրացնել ոչ թե տվյալ օրգանիզմին օգտակար հատկությունները, այլ այն հատկությունները, որոնք պետք են մարդուն: Օրինակ՝ խոշոր եղջերավոր անասունների կաթնատվությունը, մսատվությունը, ձիերի արագաշարժությունը, ուժը թրչունների ձվատվությունը և այլն:

Բնական ընտրություն-ըստ Դարվնի տեսության միայն բնական ընտրության շնորհիվ է, որ տեսակները հարմարվում են միջավայրի պայմաններին ու նրա  փոփոխություններին: Բնական ընտրությունը ազդեցություն է թողնում, ոչ միայն ֆենոտիպային հատկանիշների և նրանց կոդավորող գեների, այլև ժառանգական փոփոխականության և դրա տեմպերի վրա: Գիտնականները առանձնացնում են բնական ընտրության հիմնականում 2 ձև՝շարժական և կայունացնող:

Կայունացնող ընտրություն-սա բնական ընտրության հիմնական հետևանքներից մեկն է: Այն որպես կանոն տեղի է ունենում համեմատաբար կայուն միջավայրում, որտեղ պայմանները ձկտում ն կրճատել ֆիզիկական բազմազանությունը: Էվոլյուցիայի այս պահպանողականությունն աշխատում է ընտրություն կատարել ավելի ծայրահեղ ֆենոտիպերի հետ, այն ոչնչացնում է պոպուլյացիայի ծայրահեղ ձևերը:

Շարժական ընտրություն-այս ձևը հիմնավոր դեր է կատարում էվոլյուցիայում հարմարանքների զարգացման գործում: Պոպուլյացիայում առանձնյակների նախկին հատկանիշների փոփոխությունը արտաքին միջավայրի պայմանների փոփոխման հետևանքով կոչվում է շարժական ընտրություն:

Օրգանիզմների հարմարվածությունը շրջակա միջավայրի պայմաններին: Կենդանի օրգանիզմներր տարածված են կենսոլորտի տարբեր շերտերում՝ ջրում, հողում, օդում: Սակայն նրանցից յուրաքանչյուրր հարմար­ված է իր ապրելու միջավայրին, դրանում կատարվող սեզոնային փոփո­խություններին: Այդ պատճառով նա ունի տարբեր հարմարանքներ:

Չոր պայմաններում ապրող բույսերը ջուր հայթայթում են տարբեր ե­ղանակներով: Մի դեպքում դա մի քանի, նույնիսկ տասնյակ մետր երկարությամբ արմատային համակարգն է, որր հողում հասնում է հողի խորը շերտերին: Այդպիսին է, օրինակ, անապատներում աճող ուղտի փուշը, որի արմատի երկարությունը հասնում է 20 մետրի: Մի այլ դեպքում դա տերևների փոքր մակերևույթն է, դրանց վրա մազմզուկնե­րի զարգացումը: Կան բույսեր, օրինակ՝ կակտուսները, ո­րոնք հյութալի մասերում պաշարում են ջուր:

Ցրտին դիմանալու համար կենդանիները ճարպակալում են, կան այնպիսիները, որոնք ծածկված են փետուրներով կամ բրդով: Կան կենդանի­ներ, որոնք քուն են մտնում: Հողում ապրող շատ կենդանիները կույր են, բայց ունեն սուր հոտառություն. նրանք լավ են տարբերակում հոտերը: Այդ հարմարանքն օգնում է սնունդ գտնել:

Շրջակա միջավայրին կենդանի օրգանիզմների հարմարվածությունը նրանց կառուցվածքի և կենսագործունեության առանձնահատկություննե­րի արդյունք է: Շրջակա միջավայրին կենդանի օրգանիզմների հարմարվածությունը հարաբերական է: Միջավայրի պայմանների փոփոխման հետ որոշ հար­մարանքներ կարող են կորցնել իրենց նշանակությունը։ Այդ պատճառով մի միջավայրում հարմարված բույսերը և կենդանիները մի այլ միջավայ­րում կարող են րնկճվել և նույնիսկ մահանալ:

Դաս 17
Տեսակ, պոպուլյացիա, էվոլյուցիայի գլխավոր ուղիները՝ արոմորֆոզ, իդեոադապտացիա, ընդհանուր դեգեներացիա:

Տեսակը այնպիսի ամբողջություն է, որոնք ունեն ձևաբանական, ֆիզիոլոգիական և կենսաբանական առանձնահատկությունների ժառանգական նմանություն, ազատ խաչասերվում և բեղուն սերունդ են տալիս, հարմարված են կյանքի որոշակի պայմաններին և բնության մեջ գրավում են որոշակի տարածք:

Օրգանական աշխարհի պատմական զարգացումը հասկանալու համար, կաևոր է որոշել էվոլյուցիայի գլխավոր ուղիները: Էվուլյուցիայի գլխավոր ուղիներն են արֆոմոզները, իդիոդապտացիաները և ընդհանուր դեգեներացիաները, որոնք հանգեցնում են կենսաբանական առաջադիմության, այսինքն՝ մեծանում է տվյալ տեսակի առանձնյակների թվաքանակը, ընդարձակվում է տարածքը, առաջանում են նոր պոպուլյացիաներ:

Արոմորֆոզները այնպիսի էվոլյուցիոն փոփոխություններ են, որոնք օրգանիզմները տանում են դեպի կազմավորվածության ընդհանուր վերելք, բարդացնում նրանց կառուցվածքը, բարձրացնում կենսագործունեություան ուժգնությունը:

Էվուլյուցիայի ընթացքում կենդանի օրգանիզմներում ի հայտ են գալիս նաև հարմարանքներ՝ կապված միջավայրի պայմանների որոշակի փոփոխության հետ:

Իդիոդապտացիաներն օրգանիզմների այնպիսի էվոլյուցիոն փոփոխություններ են, որոնք նպաստում են բնակչության միջավայրի որոշակի, կոնկրետ պայմաններին հարմարվելուն:

Ընդհանուր դեգեներացիան, որպես կենսաբանական առաջադիմության ճանապարհ, շատ ձևերում դիտվում է և կապված է հիմնականում մակաբույծների պարզեցումների հետ։ Ազատ ապրող ձևերից շատ տարբերվում է մակաբույծի կենսակերպը։ Մակաբույծների մոտ տեղի է ունեցել կազմավորվածության պարզեցում, ինչի հետևանքը զանազան հարմարանքների առաջացմամբ։ Մակաբույծ կյանք վարողների մոտ կան որոշ օրգաններ, որոնք կորցնում են իրենց իմաստը, հետ են զարգանում և անհետանում։ Ընդհանուր դեգեներացիաներն այնպիսի էվոլուցիոն փոփոխություններ են, որոնք տանում են դեպի օրգանիզմների կազմավորվածության պարզեցում: Դրանց սովորաբար ուղեկցում է, իրենց կենսաբանական նշանակությունը կորցրած մի շարք օրգանների անհետացումը:

Դաս 18

Էկոլոգիայի հիմունքներ էջ` 139-141:

Էկոլոգիական գործոններ, դրանց դասակարումը

Միջավայրի պայմանները մշտապես փոփոխվում են, և ցանկացած կենդանի էակ իր գոյությունը պահպանելու համար հարմարվում է այդ պայմաններին: Կենսոլորտի սահմաններում տարբերում են կյանքի չորս հիմնական միջավայրեր՝ ջրային, ցամաքաօդային, հողային միջավայրեր և կենդանի օրգանիզմները որպես կյանքի միջավայր:

Արտաքին միջավայրի այն բաղադրիչները, որոնք ուղղակի կամ անուղղակի ազդում են կենդանի օրգանիզմների կենսագործունեության, թվաքանակի, աշխարհագրական տեղաբաշխման և տարածվածության վրա, կոչվում են էկոլոգիական գործոններ: Էկոլոգիական գործոններն ըստ իրենց բնույթի և օրգանիզմների վրա ունեցած ազդեցության՝ շատ բազմազան են: Պայմանականորեն՝ ըստ ծագման, միջավայրի գործոնները դասարակգվում են երեք մեծ խմբերի՝ ոչ կենսածին, կենսածին և մարդածին:

Ոչ կենսածին գործոններ: Այս խմբի գործոնների շարքին են դասվում անկենդան մարմինների գործոնները: Առաջին հերթին կլիմայական (լույս, ջերմություն, խոնավություն), հողի հատկությունները, տվյալ տարածքի ռելիեֆը, քամիները և այլն: Այս գործոնները կարող են ազդել օրգանիզմների վրա ինչպես ուղղակի, օրինակ լույսը, ջերմությունը, այնպես էլ անուղղակի, օրինակ՝ տվյալ տարածքի ռելիեֆը, որից կախված է մյուս գործոնների՝ քամիների և լույսի ազդեցության աստիճանը:

Կենսածին գործոններ: Այս խմբի գործոնները կենդանի օրգանիզմների միջև բոլոր հնարավոր փոխազդեցություններն են: Օրինակ, միջատներով բույսերի հոշոտումը, մեկ տեսակի օրգանիզմների կողմից մյուսներին ուտելը և այլն: Կենսածին գործոններով պայմանավորված փոխազդեցությունները բարդ են ու առանձնահատուկ և նույնպես կարող են լինել ուղղակի և անուղղակի:

Գործնական քերականություն

Ինքնաստուգւմ

4․ Եղջերուի մահը: Հովհ. Թումանյան

Անտառը  հառաչանքով  լիքն  էր։

Աշնան  չարագուժ  ցրտերն  ու  անգութ  որսկանները  մտել  էին  նրա  մեջ։  Իր  մահաբեր  թույնը  թափելով՝  սուլում  էր  դառնաշունչ  քամին։  Նրա  շնչից  գունատված  տերևները  դողդողում  էին,  անհասկանալի  լեզվով  ցավալի  սվսվում,  դալկանում,  դեղնում  ու  իրանց-իրանց  թափվում  և  թափվելով  տխուր  շրշում,  անզոր  հառաչում  էին։  Այստեղ  ու  այնտեղ  որոտում  էր  որսկանի  հրացանի  ձայնը,  անտառը  թնդում,  արձագանք  էր  տալիս  և  ամեն  արձագանք  տալով՝  կարծես  թե  ահագին  «վա՜յ»  էր  կանչում  իր  խոր  թավուտներից։  Ճիշտ  որ  վա՜յ…

Կորչում  էին  նրա  պայծառ  օրերը,  ընկնում  էին  նրա  դալար  զարդերը,  հալածվում  ու  կոտորվում  էին  նրա  սիրուն  երեները,  և…  հառաչում  էր  նա։  Չէ՞  որ  նա  էլ  գիտե  զգալ,  չէ՞  որ  այնտեղ  էլ  կենդանության  շունչ  կա,  ցավ  ու  կսկիծ  կա։

Ահա  վերջին  տագնապի  մեջ  է  անտառի  չքնաղ  թագուհին։  Որսկանի  ձեռքից  փախած՝  նա  վայր  է  ընկել  բրնուտում։  Գնդակատեղից  դեռ  հոսում  է  նրա  արյունը,  իր  աչքով  տեսնում  է,  զգում  է  այն  սոսկալի  փոփոխությունը,  որ  կատարվում  է  իր  մեջ,  իր  շուրջն  էլ  փոխվում  է,  ինքն  էլ  այն  չի,  ինչ  որ  առավոտն  էր…  Բայց  այս  ի՛նչ  զարհուրելի  բան  է.  ինչու  էլ  այն  չի,  ինչու  էլ  չի  կարողանում  կանգնել,  փախչել…  Օրհասական  ջանքեր  է  անում,  տանջվում  է,  տանջվում  և  ճգնում  է  պարզել,  թե  ախար  ի՞նչ  պատահեց,  այն  ի՞նչ  էր…  Եվ  շփոթ  ու  աղոտ  հիշում  է,  որ  արածում  էր  իր  հորթուկի  հետ…  հանկարծ  մի  բան  որոտաց…  մի  տաքություն  զգաց  ու  վայր  ընկավ…  ականթոթափել  կանգնեց…  իր  սիրուն  հորթուկը…  Բայց  հիշողության  թելը  կորավ,  ուշքը  խառնվեց,  ուժ  չկա…

Նա  զգաց,  որ  ծարավից  պապակում  էր,  այրվում  էր  ներսը…  Հիշեց  ներքև՝  ձորակում  վազող  վտակը,  խոնարհած  ճյուղերի  տակ  կարկաչող  այն  վճիտ-պսպղուն  ալիքները…  Նրա  մտքով  կայծակի  արագությամբ  միասին  եկան  ու  անցան  հովասուն  անտառներում  անցկացրած  օրերը  և  մշուշապատ  առավոտները,  երբ  նա  առողջ  ու  թեթև  իջնում  էր  այն  ձորակն  ու  կուշտ-կուշտ  խմում  էր  սառը  ջրերից…  Այժմ  էլ  փափագում  էր  սաստի՜կ-սաստի՜կ,  բայց  որքան  աշխատում  էր՝  չէր  կարողանում  բարձրանալ։  Ամեն  շարժվելով  ճղփում  էր  նրա  տակ  լճացած  արյունը  և  կրկին  սկսում  էր  ծորել  գնդակատեղից։  Բայց  արյունը  բարակեց,  ցավն  էլ  առաջվա  նման  չէր  նեղացնում․  նա  թմրեց,  զգաց,  որ  քունը  տանում  էր  մի  տեսակ,  խավարը  թանձրանում  էր  շուրջը,  և  հետզհետե  աչքերը  մթնում  էին։

Արևն  իր  վերջին  շողերը  քաշել  էր  լեռների  ետևը։  Ամեն  ձեն  ու  ձուն  կտրել  էր  անտառում։

Գիշերվան  ցուրտն  ընկավ։  Սթափվեց  եղջերուն,  լիակուրծ  ու  ագահ  շունչ  քաշեց,  լայն-լայն  բաց  արավ  շշմած  աչքերը…  վերևը  փոքրիկ  լույսեր  ցոլացին։  Այդ  աստղերն  էին  երկնքում։  Նա  հասկացավ,  որ  գիշերը  հասել  էր։  Վերջին  ուժերը  հավաքեց,  ջանք  արավ,  շարժվեց,  մինչև  անգամ  ծնկները  բարձրացրեց  և…  կրկին  ընկավ  մի  ծանր  ու  անզոր  թառանչով։  Նա  լսեց  իր  թառանչը,  և  այդ  վերջին  ձայնն  էր,  որ  նա  լսեց  այս  աշխարհքում։

Ա) Դո՛ւրս գրեք այն արտահայտություններն ու նախադասությունները, որոնք նկարագրում են գլխավոր հերոսի հոգեվիճակը: Հիմնավորե՛ք Ձեր ընտրությունը:

Թումանյանը ուզում է մեզ փոխանցի դժբախտության մեջ հայտնված և որսորդների զոհ դարձած գլխավոր հերոսի անզորության, կորստի, տառապանքի և հուսահատության վիճակը: